Haldun Taner

Küçük hikâye de her sey gibi zamanla değişiyor. Bir zamanlar küçük hikâye denince başı, ortası, sonu olan, bir gerilimi ustaca tavında tutan, sonu da çoğu zaman sürprizle biten bir hikâye anlaşılırdı. O'Henry, Guy de Maupassant tarzı dediğimiz bu hikâye tekniğinin daha sonraki temsilcileri içinde romandan çok bir küçük hikâye ustası sayılan Somerset Maugham ve Alberto Moravia gösterilebilir. Anlatıya gerilimli bir çatı yerine gerilimsiz bir ilgi gerilimi, rasyonel bir ekonomi yerine de ayrıntılara bel bağlayan bir atmosfer yaratma hevesi sonradan getirildi. Bu türün belki ilki değil, ama en göze batan yapıtı Ernest Hemingway'in "Güneş de Doğar" adlı romanı olmuştu. Hocası Gertrude Stein'ın disiplini içinde kısa hikâyede yukarda saydığımız klasik ustaların tekniğine özenen Hemingway daha sonra "Güneş de Doğar" adlı romanında büyük bir ihtilal yapmış, romana içinde önemli hiçbir gerilim olmayan, günlük düzayak olaylar dışında hiçbir şey geçmeyen bir ayrıntılar yığını içeriğini şaşılacak bir canlılıkla vermis ve kritiklerin bir kısmını olumlu, bir kısmını ise olumsuz şaşırtmıştı. Bu tarz hikâye de örneklerini vermekte gecikmedi. Konusuz hikâye, atmosfer hikâyesi, yasam kesiti hikâye dediğimiz hikâyeler aldı yürüdü. Bizim edebiyatımızda klasik hikâyenin temsilcileri Sami Paşazade Sezai, Halit Ziya, Ömer Seyfettin, F. Celalettin, Sabahattin Ali sayılır. Yanlış bir şekilde modern diye adlandırılan - yanlış çünkü ilk tarzda da pek çok hikâye hâlâ yazılmakta ve yazılacak- evet öyle diye adlandırılan, beli yapısız, bel kemiksiz, ama canlı, ama ilginç, başıboş tarzın bizdeki ilk temsilcisi de Sabahattin Ali'nin antipodu (taban tabana zıttı) sayılan Sait Faik bellenmiştir. Oysa, Sait Faik'ten çok önce bizde klasik hikâye kalıplarına yüz çeviren ilk hikâyeci Memduh Şevket Esendal'dır. Hem de bilir misiniz, o bu tarza "Güneş de Doğar" çıkmadan çok önce daha kalemi eline alır almaz başlamıştır. Takvimler bin dokuz yüz yirmileri gösterdiği sıralarda "Meslek" adlı İttihatçı dergide yayımlanan ilk yazıları ile başlamıştır. "Ayaşlı ile Kiracıları"nın yazarı hikâye ve romanlarına kendi adını yazmadı. Takma adlarla, M.Ş.E. rumuzu ile yetindi.

Bu tevazua karsın, Esendal'ın hikâyede, bilerek ya da bilmeyerek yaptığı büyük bir yenilikti. Zamanının hikâye ve edebiyat anlayışını umursamayan, bir başına buyrukluktu. Buna saygı duymak gerekir. Yıllar sonra Sait Faik de geçerli hikâye anlayışının dışına tasarken kendi kişisel mizacının dürtüsüne uyuyordu. İkisinin hikâye anlayışının tek ortak noktası, sadece ve sadece klasik hikâye türünün dışına taşmaktan ibaretti. Yoksa hikâyeleri karakter bakımından çok, ama çok ayrı nitelikler taşıyordu. Sait Faik'in hep birinci şahıs açısından ve hep kendi duyarlığını yansıtan hikâyelerine karşın, Esendal kişilerini objektif olmaya çalışan bir gözlükle yansıtmaya çalışır. Kendini hikâyeye hiç, yahut çok az katar. Sait Faik her hikâyesinde kendini anlattığı halde insanı sıkmayan bir duyarlık zenginliği gösterirken, Esendal'ın her çeşit Türk insanini şaşılacak bir vukufla yansıttığı hikâyeleri ise okuyucuyu bu zengin materyal niteliği ile kavrar.